Dysonans poznawczy: co to jest i jak się objawia w związku? Teoria, przykłady i sposoby redukcji

Co to jest dysonans poznawczy?

Dysonans poznawczy to stan, w którym odczuwamy dyskomfort psychiczny spowodowany rozdźwiękiem między naszymi przekonaniami i poglądami a czynami bądź postawą.

Teoria dysonansu poznawczego została sformułowana przez Leona Festingera w 1957 r. Zakłada, że jednostka dąży do spójności poznawczej dzięki harmonii postawy i działań. Kiedy ta relacja zostaje zaburzona, występuje dysonans.

Badacze (Festinger i James M. Carsmith) dla potwierdzenia tej teorii poprosili uczestników eksperymentu o powtarzanie przez godzinę bardzo żmudnego i bezsensownego zadania manualnego. Następnie część z nich została nagrodzona dolarem za wykonane zadanie, druga połowa – dwudziestoma. Pierwsza grupa oceniła zadanie negatywnie (odczuła dysonans), a druga była w stanie uwierzyć w jego sens dzięki wysokiemu wynagrodzeniu. Takich eksperymentów przeprowadzono znacznie więcej, aby odkryć mechanizmy tworzenia konfliktu poznawczego u człowieka.

Jakie są objawy dysonansu poznawczego?

Odczuwanie konfliktu poznawczego – jak sama nazwa wskazuje – nie jest dla jednostki pozytywnym przeżyciem. Najczęściej wzbudza w nas poczucie niepokoju, dyskomfortu, czasami smutku lub złości czy frustracji. Warto zaznaczyć, że skala emocji może różnić się od naszego stanu psychicznego i sytuacji, w której się znajdujemy.

Inne sygnały odczuwania ciągłego dysonansu poznawczego to również:
- problemy z decyzyjnością,
- poczucie winy lub krytykowanie samego/samej siebie za decyzje,
- potrzeba ciągłego usprawiedliwiania swoich działań przed sobą lub innymi,
- podejmowanie decyzji lub działań pod presją z zewnątrz (znajomych, współpracowników, rodziny).

Nadmierne odczuwanie dysonansu poznawczego może w skrajnych przypadkach skutkować obniżonym nastrojem, niską samooceną i poczuciem własnej wartości czy stanami depresyjno-lękowymi.

Przykłady dysonansu poznawczego w codziennym życiu

Pora z teorii zejść na ziemię. W jaki sposób tworzy się dysonans poznawczy w codziennym życiu?

Wszelkie uzależnienia
Najczęstszym powodem odczuwania dysonansu poznawczego są wszelkie nałogi lub niekorzystne nawyki, które stoją w sprzeczności z naszymi poglądami. Przykładem może być palenie papierosów – jeśli naszą postawą jest zdrowy tryb życia, papierosy stoją w sprzeczności do tej zasady. Stąd częste usprawiedliwienia typu: "jeden nie zaszkodzi", "na coś trzeba umrzeć".

Postawa społeczna
Zgrzyty między codziennym działaniem a deklarowanymi wartościami dosyć łatwo wywołują w nas dysonans poznawczy. Najprostszym przykładem może być segregowanie śmieci czy spożywanie nabiału bądź mięsa. Zgodnie z poglądami proekologicznymi powinniśmy sumiennie sortować odpady, kupować ekologiczne produkty i unikać spożywania produktów odzwierzęcych. A co jeśli w praktyce nie mamy na tyle motywacji, aby wdrażać te nawyki, a w restauracji nie możemy sobie odmówić burgera? Oto przepis na konflikt poznawczy.

Związki romantyczne i relacje
Dysonans poznawczy równie często pojawia się w związkach, zwłaszcza tych toksycznych, przemocowych lub takich, które nie dają szczęścia i spełnienia. Mogą to być kwestie fundamentalne, które ignorujemy na rzecz partnera, jak na przykład posiadanie dzieci, poglądy religijne, wartości. Dysonans poznawczy wywołują także takie doświadczenia jak przemoc czy zdrada – w głębi czujemy, że jest to sprzeczne z naszymi wartościami, ale z jakiegoś powodu zostajemy w relacji, starając się jednocześnie usprawiedliwić działanie partnera.

Presja społeczna
Dysonans poznawczy może również wywoływać presja z zewnątrz oraz oczekiwania społeczeństwa. Dla kobiet mogą to być na przykład wszelkie kanony piękna i wzorce, które nakazują być w określonym rozmiarze. Innym przykładem może być trend produktywności czy ciągłego rozwoju. Pisaliśmy o tym zjawisku w osobnym tekście o guilty pleasure.

Jak zredukować dysonans poznawczy?

Odczuwanie konfliktu poznawczego może być sygnałem, że walczą w nas dwie siły. Mając na uwadze, jak dysonans poznawczy się tworzy, mamy dwie drogi: albo zmodyfikować nasze poglądy czy wartości, albo zmienić postawę i działanie.

W obu przypadkach nie jest to łatwe, ponieważ często chodzi o kwestie fundamentalne. Ważne, aby dać sobie przestrzeń i czas na poznanie siebie i swoich pragnień. W dużej mierze dysonans poznawczy jest wywoływany przez naciski i presję z zewnątrz, a także przez schematy wypracowane w przeszłości, które skutkują mniejszą asertywnością i uległością. W niektórych sytuacjach niezwykle pomocne może być wsparcie psychoterapeuty czy mentora, a w innych – rozmowa z przyjaciółką czy samą sobą.